De Schone Zakdoek: Willem Wagenaar en de Nord-connectie

Willem (Willy) Wagenaar, jaren 30

"Een merkwaardig toeval heeft gewild, dat juist Utrecht - stijve en preutsche stad bij uitnemendheid - tot woonplaats is gekozen door enkele surrealisten, op wie de uitdrukking „duivelsch kras" (Krul) bijzonder toepasselijk is." Aldus de kleurrijke Duitse sexuoloog/auteur Dr. Herbert Lewandowski die enige tijd in Utrecht woonde, in Beschavings- en zedengeschiedenis van Nederland (1933). In een andere tekst, geschreven in 1935, is hij wat duidender: "Juist hier, in de stad van Jaarbeurs en spoorwegdirectie en botersprits - een surrealistische school! O, hoe goed begreep ik ze, deze romantici, die op het linnen doek het alledaagsche leven ontvluchtten - seid umschlungen, Surrealisten!" En wijst daarin expliciet naar Willem Wagenaar als toonaangevend in deze scene.

visitekaartje van Nord

De Groningse kunstenaar Willem Wagenaar verhuisde op 20-jarige leeftijd samen met zijn zwangere verloofde naar Utrecht. Hij had vlak daarvoor een aantal maanden in Parijs doorgebracht om 'het daar te gaan maken', wat op een teleurstelling uitdraaide maar wel een beginvoorraad tijdschriften, prenten en affiches opleverde voor een kunst- en boekhandeltje. Dat begon hij in 1928 aan Vinkenburgstraat 12 en noemde het Nord. Behalve schilderijen (van kunstenaars rond De Gemeenschap en De Ploeg) en boeken, waren in de zaak ook grammofoonplaten (jazz), films, meubels van De Stijl en etnografica te vinden. Alsook een keur aan buitenlandse surrealistische tijdschriften.

Al snel werd de winkel gefrequenteerd door Utrechtse kunstenaars als Willem van Leusden, Pyke Koch, Louis Wijmans, Joop Moesman, Gertrude Pape en Theo van Baaren, en vormde zo naast een informatieve hotspot ook trefpunt van gelijkgestemden, zelfs uitgangspunt voor gezamelijke activiteiten.

Interieur van winkel Nord

Een commerciëel succes werd de zaak echter niet, zodat Wagenaar genoodzaakt werd in 1934 te sluiten. Hij had intussen (1931) Kunstzaal Wagenaar aan Nieuwegracht 25 gestart, waar tentoonstellingen plaatsvonden van o.a. Moholy Nagy, Paul Citroen en Georg Muche. Na sluiting van Nord opende hij naast de galerie -en om aan de kost te komen- de Utrechtse Vrije Academie voor Beeldende Kunsten aan Nieuwegracht 69. Hier werd o.a. beeldhouwen, modeltekenen en stilleven onderwezen.

Vanuit het Nieuwegracht-hoofdkwartier organiseerde hij een tentoonstelling van Utrechtse surrealisten in Parijs, te houden in juni 1933. Belangrijkste doel was op deze manier aansluiting te vinden bij de internationale surrealistische beweging. De tentoonstelling in de pas geopende galerie La Grand Masse (Rue de Seine 10bis) trok echter nauwelijks belangstelling, zodat de Utrechters weer op eigen stad teruggeworpen werden.
Kunstzaal Wagenaar sloot in 1935 en Willem Wagenaar zelf vertrok in 1939 via Spanje en Portugal naar Marokko, waar hij in de havenstad Tanger kortstondig de Escuela de Bellas Artes Leonardo da Vinci runde. In 1942 verkaste hij dan weer naar Groningen, zette daar een kunstacademie op en was tegelijk actief in het verzet...